Bệnh thời sự

Sốt Dengue/Sốt Xuất Huyết Dengue (SD/SXH-D) ngày nay đang trở thành một vấn nạn cho sức khỏe cộng đồng trong vùng nhiệt đới. Sự chuyển dịch dân cư kết hợp với hiện tượng đô thị hóa quá mức cùng với sự thay đổi lối sống đã làm gia tăng các nơi trú ẩn cho lăng quăng của muỗi truyền bệnh khiến tình hình dịch bệnh ngày càng trầm trọng. Tại Bệnh viện Bệnh Nhiệt đới TP.HCM số bệnh nhân SD/SXH-D trong năm 2008 gia tăng đột biến với trên 9.000 trường hợp. Theo thông báo của Tổ chức Sức khỏe Thế giới (WHO) nhiều quốc gia Đông Nam Á cũng có tình hình tương tự.

Riêng tại khu vực các tỉnh phía Nam ngoài sự bùng phát về số lượng bệnh nhân, các dấu hiệu bệnh có nhiều thay đổi, đặc biệt là tình hình bệnh trên người lớn (trên 15 tuổi) gia tăng số người mắc và xuất hiện nhiều triệu chứng nặng, làm tăng tỷ lệ tử vong.

Sốt Xuất Huyết Dengue có phải chỉ là bệnh của trẻ em?

Trong những năm gần đây SD/SXH-D ngày càng xuất hiện nhiều trên bệnh nhân người lớn (trên 15 tuổi). Tỷ lệ SXH-D ở người lớn ngày càng tăng, cụ thể vào năm 1991, người lớn chỉ chiếm tỷ lệ 14% tổng số bệnh, năm 2006 tăng lên 50,1%. Hiện nay chưa có giải thích thỏa đáng về sự thay đổi này. Tuy nhiên, tỷ lệ bệnh nhân từ các tỉnh phía Bắc khá cao là điều đáng lưu tâm. Nguyên nhân nào khiến có sự thay đổi về độ tuổi mắc bệnh tại Việt Nam chưa được làm sáng tỏ. Một số giả thuyết được đưa ra là:

- Tình trạng miễn dịch ở cộng đồng suy giảm: Nhiều tác giả sau khi khảo sát tình hình dịch bệnh SD/SXH-D vào những năm 1989-1994 ở Singapore cho rằng sau khi thực hiện phòng chống muỗi Aedes (muỗi vằn) trong 20 năm thì các vụ dịch SD/SXH-D xảy ra thường hơn và với cường độ cao hơn. Sự gia tăng này có thể do tình trạng miễn dịch của cộng đồng giảm sau nhiều năm không bị phơi nhiễm với vi rút Dengue (phơi nhiễm là tình trạng tiếp xúc với tác nhân gây bệnh, ở đây là vi rút Dengue).

- Thời điểm phơi nhiễm có thể trễ hơn: Các khảo sát tỷ lệ về chuyển đổi huyết thanh (dấu hiệu cho biết tình trạng phơi nhiễm với vi rút Dengue) ở nhiều độ tuổi khác nhau cho thấy tỷ lệ này cao hơn có ý nghĩa ở các trẻ đi học. Trẻ ở độ tuổi đi học có tỷ lệ phơi nhiễm với vi rút Dengue cao hơn ở trẻ nhỏ hơn. Tác giả cho rằng các trẻ ở nhà được bảo vệ kỹ nên không bị muỗi đốt, khi đi học thì mới bị phơi nhiễm và địa điểm bị phơi nhiễm không phải ở trong nhà mà ở ngoài trời.

- Tỷ lệ có triệu chứng ở người lớn cao hơn ở trẻ em: Một số khảo sát khác thì cho rằng tỷ lệ có biểu hiện triệu chứng khi nhiễm vi rút Dengue ở độ tuổi lớn hơn sẽ cao hơn ở trẻ em (khoảng 5%).

Các dấu hiệu của SD/SXH-D ở người lớn là gì?

1. Các dấu hiệu bệnh có nhiều điểm khác biệt với trẻ em.

Tỷ lệ có sốt là 98-100%, kèm lạnh run (78-86%), nhức đầu (90-91%) ở thời điểm nhập viện. Thời gian sốt kéo dài hơn (từ 7 ngày trở lên).

Các triệu chứng tiêu hóa khá nổi bật: ói mửa (34-36%), tiêu chảy (16-21%) và đau bụng (29-35%). Các dấu hiệu xuất huyết hiện diện lúc nhập viện vào khoảng 53-67% và lên đến 78-90% trong lúc nằm viện. Có khoảng 2-3% có xuất hiện vàng da với men gan ALT, AST gia tăng gấp ba trị số bình thường.

Những trường hợp nặng có biểu hiện xuất huyết nhiều hơn ở người lớn (xuất huyết da 83%, xuất huyết âm đạo ở phụ nữ 52%, chảy máu răng 48%, xuất huyết tiêu hoá 41%, chảy máu cam 16%, xuất huyết kết mạc 2%, xuất huyết não 1.7%). Tóm lại ở trẻ em biểu hiện sốc nhiều hơn xuất huyết, ở người lớn thì ngược lại biểu hiện xuất huyết nhiều hơn sốc.

2. Một số biểu hiện nặng mới xuất hiện trong Sốt xuất huyết người lớn:

- Viêm cơ tim: Y văn thế giới từ 1987 - 2007 chỉ có 7 báo cáo về một vài trường hợp SD/SXH-D nghi có viêm cơ tim với các bất thường như rung nhĩ, loạn nhịp trong đó chỉ có một khảo sát về chức năng tim bằng siêu âm trên bệnh nhân SD/SXH-D thực hiện tương đối đầy đủ năm 2004 ở Thái Lan cho thấy co bóp cơ tim giảm trong giai đoạn toàn phát của bệnh. Gần đây có nhiều báo cáo về biến chứng này gia tăng trong SD/SXH-D.

- Xuất huyết tiêu hóa ồ ạt: Một số trường hợp có biến chứng xuất huyết tiêu hóa ồ ạt, cần truyền máu khẩn cấp với số lượng lớn (20-30 đơn vị trong 24 giờ) ở Sóc Trăng, Qui Nhơn và TP.HCM nhưng vẫn tử vong. Một số khảo sát ở các quốc gia vùng Đông Nam Á cho thấy biến chứng xuất huyết tiêu hóa có thể liên quan đến các cơ địa có bệnh dạ dày. Phụ nữ thường bị rong kinh nếu bị SD/SXH-D gần thời gian kinh nguyệt; đôi khi rong kinh kéo dài đến 2-3 tuần. Cần cân nhắc kỹ lưỡng giữa lợi ích và nguy cơ khi chỉ định phương pháp điều trị xâm lấn như can thiệp phẫu thuật.

- Viêm gan: Trong SD/SXH-D men gan ALT, AST thường gia tăng nhẹ đến trung bình nhưng không có vàng da. Từ đầu năm 2007 gặp nhiều bệnh nhân SD/SXH-D người lớn có men gan tăng rất cao (10 lần trị số bình thường), kèm theo vàng da, xuất huyết nhiều nơi, hạ đường huyết tương tự bệnh cảnh suy gan cấp do viêm gan siêu vi B. Một số trường hợp tương tự cũng được báo cáo từ khu vực khác như Mã Lai, Ấn Độ hay Nam Mỹ.

- Viêm não: Những nghiên cứu gần đây trên trẻ em cũng như người lớn cho thấy có biểu hiện viêm não do vi rút Dengue như sốt cao, hôn mê, co giật. Bệnh cảnh khởi phát đột ngột và có tỷ lệ tử vong cao.

- Tiểu hemoglobin (Hb): Chưa thấy có báo cáo trong y văn nhưng trong 2 năm gần đây, bệnh viện Bệnh Nhiệt đới ghi nhận có một số trường hợp tiểu Hb được ghi nhận trên bệnh nhân SD/SXH-D nhập viện với lý do nước tiểu đen. Các xét nghiệm tìm nguyên nhân khác đều âm tính như men G6PD bình thường (thiếu men này là nguyên nhân thường gặp dẫn đến tiểu Hb).

Những định kiến không đúng trong điều trị hay gặp là gì?

- "Nhập viện sớm tránh được sốc": Nhiều người cho rằng nhập viện sớm sẽ tránh bị sốc nhưng thực tế vào viện sớm ngay từ đầu có thể vẫn bị sốc. Hiện nay nguyên nhân chính gây sốc trong bệnh SXH là do hiện tượng thoát huyết tương ra khỏi lòng mạch máu chưa được làm sáng tỏ. Do đó mà hiện tượng này chưa được kiểm soát hoàn toàn, cần tập trung sức lực của nhân viên y tế đối phó với các trường hợp nặng và theo dõi những trường hợp vào thời gian nguy cơ (ngày thứ 3 -5 sau khi xuất hiện sốt). Nhập viện sớm chỉ có tác dụng là phát hiện sốc hay những biến chứng khác sớm để được theo dõi hợp lý và can thiệp kịp thời.

- "Truyền dịch sớm tránh được sốc": Vì chưa kiểm soát quá trình sinh bệnh, thất thoát huyết tương ra khỏi lòng mạch máu nên truyền dịch sớm không tránh được sốc mà có thể gây quá tải tuần hoàn (là tình trạng tăng lượng dịch lưu thông trong lòng mạch máu, vượt quá khả năng bơm máu của tim).

Chúng ta phải làm gì ?
Bệnh sốt xuất xuất huyết ở người lớn tương đối còn mới mẻ cho người bệnh và cho cả thầy thuốc. Về mặt điều trị, để đối phó hiệu quả, cần tỉnh táo theo dõi sát bệnh nhân sốt, đánh giá các xét nghiệm cận lâm sàng, khám và tái khám tại các cơ sở y tế để được phát hiện các biến chứng và điều trị kịp thời. Chỉ truyền dịch đúng lúc tránh tình trạng gây quá tải cho hệ tuần hoàn.

TS BS Trần Tịnh Hiền

PGĐ BV Bệnh Nhiệt đới-medicnet